ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા હ્યુસ્ટનને આંગણે ‘સર્જકો સાથે એક સાંજ’ -એપ્રિલ ૨૭, ૨૦૨૪

સાહિત્યરસિક મિત્રો,

ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા હ્યુસ્ટન(gujaratisahityasarita.org)ને આંગણે એપ્રિલ ૨૭મીએ ‘સર્જકો સાથે એક સાંજ’ કાર્યક્રમ યોજવામાં આવેલ છે. આ સમયે અમેરિકાવાસી ગુજરાતીઓની અનુભવકથાઓના સંગ્રહ ‘સ્મૃતિસંપદા’નું વિમોચન કરવામાં આવશે. આ કાર્યક્રમમાં જોડાવા માટે સૌને ભાવભર્યુ આમંત્રણ પાઠવતાં મને આનંદ થાય છે. ‘સ્મૃતિસંપદા’માં જેમની કૃતિઓ પ્રગટ થઈ છે તે પંદર લેખકોમાંથી મોટાભાગના આ કાર્યક્રમમાં હાજરી આપશે. આ ઉપરાંત સૌના માનીતા અને જાણીતા કવયિત્રી પન્ના નાયક અતિથિવિશેષ તરીકે હાજરી આપશે. સૌને મનગમતા એવા બીજા કેટલાક લેખકો પણ જોડાશે તેવી આશા છે. હ્યુસ્ટનના સાહિત્ય પ્રેમીઓને મળવાની અને એમના અતિથિ થવાની આ અમૂલ્ય તકનો લાભ લેવો સૌને જરૂર ગમશે. જો તમે તેમાં સહભાગી થવા ઈચ્છતા હો તો અમને વહેલી તકે જણાવશો જેથી આયોજનમાં સરળતા રહે. આ સાથેના ફ્લાયરમાં સંપર્ક માટેની તથા અન્ય વિગતો છે. સંસ્થાના પ્રમુખ શ્રી નિખિલભાઈ મહેતા અને કાર્યવાહક સમિતિ વતી અમારી સાથે જોડાવાનું સૌ રસિકોને આમંત્રણ છે.

-રેખા સિંધલ 

(સંપાદકઃ ‘સ્મૃતિસંપદા’)

સમસ્યાઓ ઉકેલવાની કળા

ડાયાસ્પોરા સાહિત્ય – મંતવ્ય

‘ધ આલમન્ડ ટ્રી’ પુસ્તકનો રસાસ્વાદ

પ્રશિષ્ટ કૃતિ પરિચય શ્રેણીના ૮૭મા મણકામાં આજે અમેરિકાથી જોડાયેલાં સુશ્રી રેખાબેન સિંધલે મિશેલ કોહેન કોરસંતીની નવલકથા ‘ધ આલમન્ડ ટ્રી’ વિશે બહુ જ રસપ્રદ અને વિચારપ્રેરક વાત કરી હતી.

મૂળે હિબ્રુ ભાષાના લેખિકાએ અંગ્રેજીમાં લખેલી આરબ પ્રદેશના એક આરબ પરિવારની સંઘર્ષ ગાથાને રેખાબેને ગંભીર છતાં રસાળ શૈલીમાં મૂકી આપી હતી.

જેવી સ્થિતિ હિટલરના સમયમાં યહૂદીઓને ભોગવવાની થયેલી તેવી જ રીતે યહૂદીઓ દ્વારા ઈઝરાયેલમાં આરબો પ્રત્યે અત્યાચારભર્યો થતો વ્યવહાર લેખિકાએ અનુભવ્યો છે ને આબેહૂબ આલેખ્યો પણ છે.

આનંદની ઘટના એ પણ બની હતી કે વ્યાખ્યાન અંતે રેખાબેને આ કૃતિનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ થાય એવી તીવ્ર ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી જેનાં પ્રતિસાદ રૂપે શ્રી અશ્વિનભાઈ ચંદારાણાએ સહર્ષ એ કામ સ્વીકાર્યું હતું.

આપણી શ્રેણીની આ પણ એક મંગળ ફળશ્રુતિ

(સરકારી વિનયન અને વાણિજ્ય કૉલેજ રાપર, કચ્છ)

ક્યાં છે એ કન્યા?

 (સત્ય ઘટના પર આધારિત)

“બહેન, ધરતીકંપમાં દીકરી મરી ગઈ હોત તો ય સારૂં હતું.  પણ આ તો ખોવાઈ ગઈ છે એટલે ભૂલી નથી શકાતો એ ગોઝારો દિવસ! વર્ષો વીતી ગયા તો પણ યાદ આવતા હજી ય રડી પડાય છે” મારી સાથે વાત કરતા મંજુબેનની આંખમાં પાણી ધસી આવ્યા. ૨૦૦૧માં કચ્છમાં થયેલી કુદરતી હોનારતનો તીવ્ર આંચકો મંજુબેનના હ્રદયમાં ન પૂરાય તેવી મોટી તિરાડ પાડી ગયો હતો. જે સમયે દેશ-વિદેશથી હજારો લોકો આર્થિક મદદ માટે દાનનો પ્રવાહ મોકલી રહ્યા હતા તે સમયે ઘટના સ્થળે દોડી જઈને એક નરપિશાચે મદદના બહાના હેઠળ જે દુષ્કૃત્ય આચર્યુ હતું તેનો પુરાવો એટલે મંજુબેનની ખોવાયેલી પુત્રી! એમની કથા-વ્યથાની અમીટ અસર માનવતા પરનો વિશ્વાસ ડગાવી દે છે. કુદરતના કોપથી ઘેરાયેલા ઉદાસીના વાદળો વચ્ચે ક્યાંક ક્યાંક ઝબૂકતી વીજ જેવી આશા પણ ડરથી કાંપતી થઈ જાય છે. આ કંપનમાં મને મંજુબેનનો ચહેરો દેખાય છે. કચ્છના જે કુદરતી ઉપચાર કેન્દ્રમાં મેં મહિનો ગાળ્યો હતો તે સંસ્થામાં મંજુબેન મસાજ કરવાનું કામ કરતા હતા. સાડા પાંચ ફૂટની ઊંચાઈ, એકવડિયા શરીરનો સુરેખ બાંધો, નમણો ચહેરો અને ઘઉંવર્ણી ત્વચા ધરાવતી આ સ્ત્રીની પુત્રી પણ એટલી જ આકર્ષક હશે એમ મંજુબેનની વાત પરથી લાગતુ હતુ.

 “કેટલી ઉંમર હતી તમારી દીકરીની?” મારા આ પ્રશ્નના જવાબમાં મંજુબેન કહેવા લાગ્યા, “તેર વર્ષની મારી શીલા મારા સાસુ ભેગી હોસ્પીટલમાં અમારા એક સગાની ખબર કાઢવા ગયેલી. મારી તો ના હતી પણ સાસુ સામે હું કંઈ બોલી શકી નહી. ધરતીકંપમાં હોસ્પીટલની ઈમારત તૂટી પડી હતી. મારા સાસુ હેમખેમ ઘરે આવ્યા પણ શીલાનો પત્તો ન લાગ્યો.” મંજુબેનને મનમાં બે પીડાઓ ભેગી હતી. તે માનતા હતા કે સાસુ સામે એમનું ચાલ્યું હોત તો એમણે દીકરી ગુમાવવી ન પડત. ધરતીકંપ થશે એવી ખબર તો ક્યાં એના સાસુને પણ હતી. એ દાદીમાની પીડાની પણ ફક્ત કલ્પના જ કરવાની રહી.

“કદાચ એમ બન્યું હોય કે ધરતીકંપની ઊથલપાથલમાં દટાઈ ગઈ હોય” મારી આ શંકાનો જવાબ આપતા મંજુબેનના ગળામાં ડૂમો ભરાઈ આવ્યો. મારી પીઠ ચોળતા એમના હાથ ધીમા પડી ગયા. ગળગળા સાદે કહેવા લાગ્યા, “મદદ માટે આવેલા વાહનોમાંના એકમાં તેને ચડતી એક ઓળખીતાએ જોઈ હતી. એક બીજા ભાઈએ પણ દોડાદોડીમાં તેને જોઈ હતી. બહુ તપાસ કરી પણ કોની ગાડી હતી અને કઈ દીશામાં ગઈ તે ખબર જ ન પડી. આના કરતાં તો મરી ગઈ હોત તો વધારે સારૂં હતું” કહીને એમણે સાડલાના છેડાથી આંસુ લૂછયા.

એક તો હોસ્પીટલ ગામને છેડે હતી વળી ચારેબાજુ તારાજી! કોઈક ઘાયલ તો કોઈક બેભાન. જે હેમખેમ હતા તે રઘવાયા અને ખોવાયેલા હતા તેમાં ક્યું વાહન કોને અને કેટલાને લઈ ગયું તેની નોંધ કોણ લે? જેને જે હાથ લાગ્યું તેમાં બેસીને ભાગવાનો પ્રયત્ન સૌ કરતા હશે તે કલ્પી શકાય છે.

અમારા ગામમાં થતા હુલ્લડો વખતે લૂંટ અને ચોરીના કેટલાય કિસ્સા મેં સાંભળ્યા હતા પણ કુદરતી હોનારતને કારણે અચાનક આવી પડેલી આફતની કરૂણાજનક સ્થિતિ વચ્ચેથી આ રીતે કોઈ સગીર કન્યાને ઊઠાવી લઈ જઈ શકે એ મારી ધારણા બહારની વાત હતી.

બની શકે કે શીલાને એમ કહેવામાં આવ્યુ હોય કે ધરતીકંપને કારણે તેના પરિવારના બધા જ મૃત્યુ પામ્યા છે. બની શકે કે મદદને નામે તેને ફોસલાવીને……ગુમનામ કરી દેવામાં આવી હોય. શીલા ક્યાં હશે અને તેના પર શું વીતી હશે? તેની ધ્રૂજાવી નાખતી કલ્પના જગનિયંતા પરનો વિશ્વાસ ડગાવી દે છે.

(આ સત્યઘટનાના પાત્રોના નામો કલ્પિત છે)

સત્તા અને નાગરિકતા

અમારી પડોશમાં રહેતા જેસનની આજે હાઈસ્કૂલ ગ્રેજ્યુએશન પાર્ટી હતી. દૂર રહેતા દાદા-દાદી અને કાકા-કાકી વિગેરે સગાવ્હાલાઓથી તેનું ઘર ધમધમતું હતું. સ્ટ્રોબેરી પાઈની મીઠી સુંગધ તેમના ઓવનમાંથી મારા ઘર સુધી ફેલાઈને ઊંડા શ્વાસ લેવા પ્રેરતી હતી. થોડીવારમાં ડોરબેલ વાગી ઘડિયાળમાં જોયુ તો સવારના આઠ વાગ્યા હતા. દરવાજે જેસનનો નાનોભાઈ રેગન મારા આંગણાનું ઘાસ કાપવાની પરવાનગી માંગતો ઊભો હતો. દર શનીવારનો આ ક્રમ આજે પણ તેણે જાળવ્યો એટલે મેં કહ્યું કે, “તારે ત્યાં પાર્ટી છે તો આજે નહી કાપે તો ચાલશે.” “પાર્ટી તો બપોર પછી છે” એમ કહી હસતા ચહેરે ચૌદ વર્ષનો રેગન ઘાસ પર મશીન ફેરવવા લાગ્યો. હું ઘરમાં પાછી ફરી ત્યારે તેના ગીતનો લલકાર મારા કાનમાં પ્રસન્નતા રેડતો હતો. જેસન હવે કોલેજમાં જવાનો હોવાથી થોડા અઠવાડિયાથી તેણે રેગનને ઘાસ કાપવાનું કામ સોંપી દીધું હતું. પહેલીવાર તે કામ કરી પૈસા લઈને ગયો પછી તે જ બપોરે મેં તેને તેના ડેડી સાથે અમારા આંગણાના ઝાડ ફરતે મશીન ફેરવતો જોયો હતો. વૃક્ષ ફરતે થોડુંક ઘાસ બરાબર કપાયું ન હતું તેથી તેના ડેડી તેને ફરી લઈ આવ્યા હતા. હજુ અમારૂં ધ્યાન તો એ જગ્યાએ ખેંચાયું પણ નહોતું. અને અમે જોયું હોત તો પણ ચલાવી લીધુ હોત. તેના ડેડી જેરેમીને પણ મેં જ્યારે ‘કંઈ વાંધો નહી’ કહ્યું ત્યારે મને કહે, “અહીં કામની ગુણવત્તાનો સવાલ છે ઘાસનો નહી અને એટલે જ હું જોવા આવ્યો હતો કે જેથી અત્યારથી તેને જેમતેમ કામ કરવાની આદત ન પડે”

જેરેમી, પત્ની ક્રિસ્ટી અને ત્રણ સંતાનો સાથે અમારા પડોશમાં રહે છે. યુનીવર્સીટીમાં ધર્મના લેકચરર તરીકે નોકરી કરતો જેરેમી ચર્ચમાં પાદરી તરીકેની સેવા પણ આપે છે. તે ઉપરાંત ફાજલ સમયમાં રંગરોગાન જેવું કોઈ ગમતું કામ મળી જાય તો તે કરીને વધારે પૈસા ઊભા કરવામાં પણ ખોટી શરમ નહી. કદાચ એ જ કારણે તેના ઘરમાં સમૃદ્ધિ છલકાતી જોવા મળે. અમેરીકન જીવનરીતીની કેટલીક વિચારપ્રેરક ઊજળી બાજુઓ આવા પરિવારોમાં જોઈ પશ્ચિમી સંસ્કૃતિ વિષેનો મારો ભ્રમ દૂર થતો રહ્યો છે. જેરેમીના કિશોર વયના દીકરા જેસન સાથે વાત કરતા મને એક વધુ ઊજળી બાજુ જોવા મળી.

એમના આમંત્રણને માન આપી અમે અભિનંદન આપવા પાર્ટીમાં ગયા ત્યારે જેશન ખુબ વ્યસ્ત હશે આથી એની સાથે બહુ વાત નહી થાય તેમ મેં માન્યું હતું પણ જોયું તો દરેક મહેમાનની જેમ અમારી સાથે પણ તેણે નિરાંતે વાત કરી અને તેની અત્યાર સુધીની સિદ્ધિના સર્ટીફિકેટ્સ અને મેડલ્સ બતાવા લાગ્યો. જેમાં રમતગમત ઉપરાંત નૃત્ય, ચિત્રકલા, વક્તૃત્વકળા અને સ્વીમીંગ વિગેરેના છઠ્ઠાથી બારમા ધોરણ સુધીના ૨૫થી ય વધારે સર્ટીફિકેટ્સ અને ઘણા મેડલ્સ જોવા મળ્યા. અભ્યાસમાં પણ તે તેજસ્વી હતો. 

તેની સાથે વાત કરીને હું ઘણી પ્રભાવિત થઈ કારણ કે આગળ અભ્યાસ અને વ્યવસાયની બાબતમાં એ ખુબ સ્પષ્ટ હતો એટલું જ નહી પણ સમાજને કઈ રીતે ઉપયોગી થઈ શકાય તે અંગે પણ ગંભીરતાથી વિચારતો હતો. માધ્યમિક શાળામાં કોચની નોકરી દ્વારા બુલી વિદ્યાર્થીઓને યોગ્ય શિક્ષા આપી અન્ય વિદ્યાર્થીઓને એમનાથી બચાવવા તે તેની મુખ્ય ભાવના! શાળામાં રમતગમતની તાલિમ સાથે આ તાલિમ પણ આપી શકાય એવા ઉત્તમ વિચારનો જન્મ કદાચ દેશની હાલની પરિસ્થિતિમાંથી જન્મયો હોય એમ પણ બને. કિશોરોને યોગ્ય દિશા તરફ વાળવામાં કઈ રીતે યોગદાન આપી શકાય તે આ કિશોરે વ્યવસાયની પસંદગીમાં ભાવિ પેઢીના ઘડતરને અગ્રક્રમે મૂકી એક કેડી તરફ નિર્દેશ કર્યો હતો જે પર ચાલવાનો તેનો શુભ આશય દ્રઢ હતો. તેની માતાએ પણ આ વાતને ખૂબ ગર્વ સાથે ટેકો આપ્યો. પિતા જેરેમીના મૌન હાસ્યમાં તેની ગર્વસૂચક સંમતિ સ્પષ્ટ હતી. અમેરીકાની રાજધાની પર ૨૦૨૧ની છઠ્ઠી જાન્યૂઆરીએ બુલીઓએ જે હલ્લો કર્યો તેની નાગરિકો પર પડેલી અસરનો આ પણ એક પ્રતિભાવ હોઈ શકે એમ માનવા મન પ્રેરાય છે.    

આજના કિશોરો જે આવતા કાલના નાગરિકો છે તેઓના વિચારની દિશા જો યોગ્ય હોય તો આ દેશની આવતીકાલની બહુ ચિંતા નહી કરવી પડે એવી આશા આવા કિશોરોને મળીને જાગે છે. તેજસ્વી હોવા છતાં તેનું લક્ષ્ય ફક્ત ઊંચા પગાર અને મોટી પદવીઓ તરફ જ નહી પણ આસપાસના લોકોની સુરક્ષા પ્રત્યે પણ હતું. એ જવાબદારી ફક્ત તંત્રની જ નહી નાગરિકોની પણ છે તે અહીં સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે.

સૂના રે પડ્યા…….

સૂના રે પડ્યા રે ઓરડાં સૂના રે પડ્યા….
મા વિનાના ઘરમાં અમે સૂના રે પડ્યા….

મા નો સંદેશ અમને દરિયાપાર પહોંચે
ઊના રે પડ્યા આંસુ ઊના રે પડ્યા….
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

આંબાનો છાંયો અગ્નિ પરે ભડભડે
પીળા રે પડ્યા તડકા પીળા રે પડ્યા…
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

મમતાના બોલ મધૂરા કંઠે અટક્યા
ધીરા રે પડ્યા ટહૂકા ધીરા રે પડ્યા
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

દિલનો દીવો મારો થરથરે પ્રેમ વાટે
ઊણા રે પડ્યા ઉજાસ ઊણા રે પડ્યા
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

મારા વ્યવસાયની સંઘર્ષગાથા

(આ લેખને ભાવનગર ગદ્યસભાએ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૦માં યોજેલ હરિફાઈમાં નોંધપાત્ર કૃતિ તરીકે આશ્વાસન ઈનામ મળેલ છે)

શૂન્યથી અનંત સુધીની સફર કરાવતા અંકોના સૂત્રો સમજાવવા અને ગણિતના કોયડાઓ ઉકેલવાની તાલિમ આપવી તે મારો હાલનો વ્યવસાય એટલે કે હું ગણિતની શિક્ષિકા છું. અમેરિકામાં લગભગ છેલ્લા દસ વર્ષથી ખાનગી ક્ષેત્રે આ કાર્ય કરૂં છું. સ્વદેશમાં કારકિર્દીની શરૂઆતના સાતેક વર્ષ માધ્યમિક શાળામાં ગણિત અને વિજ્ઞાનની શિક્ષિકા તરીકે કાર્ય કરેલ પછી વચ્ચેના લગભગ વીસેક વર્ષો સુધી અમેરિકા આવ્યા બાદ અનેક સંઘર્ષો વચ્ચે મને ગમતા આ મૂળ વ્યવસાયને જાળવી રાખ્યાનો મને આનંદ છે.

સરકારી શાળામાં ગણિત અને વિજ્ઞાનનું શિક્ષણ ગુજરાતી ભાષામાં આપવું તે એક વાત છે અને એ જ શિક્ષણ પ્રરપ્રાંતમાં અંગ્રેજી ભાષામાં આપવું તે તદન અલગ બાબત છે. અમેરીકા આવ્યા બાદ અંગ્રેજી ભાષા આવડતી હોવા છતાં બોલીમાં વપરાતા અલગ ઉચ્ચારોને કારણે શરૂઆતમાં નોકરી મળવી મુશ્કેલી હતી પણ એથી ય વધુ મુશ્કેલી તો એ હતી કે ત્યાં મેળવેલી પદવી અહીં માન્ય નથી. આ કારણે અમેરીકાની યુનિવર્સિટીનું સર્ટીફીકેટ મળે પછી જ કોઈ પણ શાળામાં નોકરી માટે અરજી કરી શકાય. સાથે આવેલ પરિવારમાં ત્રણ બાળકોને ભણાવવા અને ઘર ચલાવવા માટે આવક ઊભી કરવાના પડકાર સાથે આ પડકાર ઝીલવા માટે જોઈતા ફી ના પૈસા અને સમયની ખેંચને કારણે તત્કાળ તે વિચાર પડતો મૂક્વો પડ્યો હતો.

પરદેશની ધરતી પર પગ મૂકતા જ શરૂઆતમાં ભવિષ્ય બાબતની ઘણી બધી અનિશ્ચતતા એક સામટી આવી પડી હતી. ફક્ત આર્થિક જ નહી, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક ભિન્નતા વચ્ચે ટકી રહેવા માટે કમર કસવાની હતી. ગણિતના આંકડાઓ આવક-જાવકના બે છેડા મેળવવા પૂરતા સીમિત થઈ ગયા અને કોયડાઓ વધતા ગયા. 

શરૂઆતમાં મારી દીકરીઓને અને તેની સખીઓને શાળાના હોમવર્કમાં મદદ કરતાં કરતાં અહીંની શાળાઓ અને પદ્ધતિ વિષે ઘણી જાણકારી મળી જેમાં એ પણ જાણવા મળ્યું કે અમેરીકાના વિદ્યાર્થીઓ ગણિતમાં વિશ્વ સ્તરે ઘણા પાછળ છે જ્યારે ભારતના વિદ્યાર્થીઓ ઘણા આગળ છે અને છતાં મને એટલે કે ત્યાંની અનુભવી શિક્ષિકાને અહીં શિક્ષણ આપવાની તક મળે તેવી શક્યતા નહીવત્‍ જણાતી હતી.

શરૂઆતમાં ગુજરાન ચલાવવા માટે મેડિકલ લેબોરેટરીમાં ટેકનીશીયન તરીકે નોકરી શરૂ કરી દીધી અને સાથે સાથે ગણિતના શિક્ષક તરીકેનું સર્ટીફિકેટ મેળવવા માટે કચેરીઓ અને યુનિવર્સિટીમાં ધક્કા ખાવા પણ શરૂ કર્યા. નિયમોની આંટીઘૂંટી અને આવકની મર્યાદાને કારણે મારે મારા આ ગમતા વ્યવસાયને થોડા સમય માટે એકબાજુ કરવો પડ્યો. લેબોરેટરીમાં આર્થિક પ્રગતિની સાથે ઘરે અભ્યાસમાં દીકરીઓની પ્રગતિ પર ધ્યાન આપવાની જરૂરિયાત અગ્રક્રમે હતી.

નવી ભૂમિ પર વસવાટના સંઘર્ષમાં થોડા વર્ષો વીત્યા. આ દરમ્યાન જાણવા મળ્યું કે  માર્કેટમાં જાહેર સ્થળોએ ચાલતા ગણિતના ખાનગી વર્ગોમાં ઊંચી ફી આપ્યા પછી પણ ધાર્યું પરિણામ ન મળવાથી વાલીઓ અને વિદ્યાર્થીઓ અન્ય ટ્યૂટરની શોધમાં હોય છે અને અછત અનુભવે છે. આ જાણ્યા પછી અહીંની ડીગ્રીની ઝંઝટમાં પડવા કરતા મેં ખાનગી ક્ષેત્રે ટયૂટરીંગ કરવાનો નિર્ધાર કર્યો. આ દરમ્યાન અહીંના અંગ્રેજી ઉચ્ચારણો પર સારો કાબુ આવી ગયો હતો અને દીકરીઓ પણ કોલેજમાં પ્રવેશી ચૂકી હતી.

કોઈ પણ કાર્યની શરૂઆત હંમેશ અઘરી જ હોય તે સમજણ સાથે વિદ્યાર્થીઓ મેળવવા માટે સામાજીક કાર્યકરોને ટ્યુટર પૂરા પાડતી સંસ્થામાં મેં મારૂં નામ નોંધાવ્યું. આ માટેની જરૂરી લાયકાત મારી પાસે હતી અને વળી તેમાં મને સ્વતંત્રપણે કામ કરવાની તક પણ હતી. આ રીતે મેં પાર્ટતાઈમ ગણિત શીખવવાનું કાર્ય શરૂ કર્યુ. સરકાર દ્વારા મળતું આર્થિક વળતર પ્રમાણમાં ઘણું ઓછું પણ ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને તેમના ઘરે જઈ મદદ કરવાનો આત્મસંતોષ મળતો. આ અનુભવે અહીંની અલગ સંસ્કૃતિ પ્રત્યેનો મારો અભિગમ વધુ હકારાત્મક થયો. આ વિદ્યાર્થીઓ સાથેની કેટલીક અવિસ્મરણીય ક્ષણોએ મારી વ્યવસાયિક ભૂમિકાને એક જુદા જ સ્તરે મૂકી દીધી. મને લાગ્યું કે ગણિત દ્વારા વિદ્યાર્થીઓને નિરાશામાંથી બહાર લાવી એમનો આત્મવિશ્વાસ વધારી શકાય છે અને તેને લીધે તેમને બીજા વિષયમાં પણ સારૂં પરિણામ મળી શકે છે. ઉપરાંત મગજની કસરત તેમના મનને તાજગી બક્ષે છે.

અમેરીકામાં પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટેશન મર્યાદિત છે આથી જાતે ડ્રાઈવ કરીને અલગ અલગ જગ્યાએ જવાનું અઘરૂં પડતું. રસ્તા પર સમય પણ ઘણો નીકળી જાય વળી હવામાનની અનિશ્ચિતતા કાયમની! એવામાં એકવાર ટ્યૂશન કરી પાછા ફરતી વખતે વાવાઝોડામાં ઝાડ પડવાને કારણે રસ્તો બંધ થવાથી કાર સાથે હું ફસાઈ ગઈ. પછાત વિસ્તારના કાચા રસ્તા પર આવા સમયે મદદ મળવી મુશ્કેલ હતી અને અંધારૂં વધ્યે જતું હતું. આગાહીના સમય કરતાં પવન વહેલો ફૂંકાયો હતો અને મારે પાછા ફરવામાં ધાર્યા કરતા મોડું થયું હતું. ચિંતાથી વ્યથિત મારા પતિ, મારૂં આ કાર્ય છોડવાનો આગ્રહ કરશે તેની મને ખાતરી હતી પણ વ્યવસાયની ચિંતા કરતાં એ સમયે જીવની ચિંતા વધારે હતી. થોડીવારમાં પવન થોડો શાંત પડ્યો પણ બીક વધી કે અનરાધાર વરસાદમાં ગાડીના પૈડા જો ગારામાં ખૂંપી ગયા તો રાત હવે આ ગાડીમાં જ સૂમસામ રસ્તા વચ્ચે કાઢવી પડશે. સેલ ફોનમાં સિગ્નલ મળતું ન હતું અને બીજો કોઈ રસ્તો સૂઝતો નહોતો. પ્રાર્થના સિવાય બીજું કંઈ જ થઈ શકે તેમ ન હતું. એકાદ કલાક પછી ઝગારા મારતી પોલીસની ગાડી જોઈને જીવમાં જીવ આવ્યો અને રાત પહેલાં ઘરે પહોંચી શકાયું.

બીજા દિવસે સવારની ભીની માટીની સુંગધ વચ્ચે વિચાર રોપ્યો કે ગણિતના વર્ગો હવે મારા ઘરે ચલાવવા. દીકરીઓ કોલેજમાં હતી આથી એમનો અભ્યાસખંડ ક્લાસરૂમમાં ફેરવ્યો. વિદ્યાર્થીઓ અને ખાસ તો વાલીઓ સુધી મારા કાર્યની અરજ અને ગરજ કેમ રજૂ કરવી તે વિકટ જણાતો પ્રશ્ન સરળ સાબિત થયો. પડોશમાં રહેતા મિ. રેમન્ડ સાથે અમારે સારો ઘરોબો હતો. રવિવારે તે મળ્યો એટલે તેની પાસે મેં મારો વિચાર રજૂ કર્યો. મને કહે, ”તારો વિચાર તો ખુબ સારો છે પણ સફળતાની ખાતરી કઈ?”

મેં કહ્યું,”ગણિત માટેનો પ્રેમ, બાળકો માટેનો પ્રેમ અને શિક્ષણ માટેનો પ્રેમ આ ત્રણે ય મારી પાસે છે એટલે મને ખાતરી છે કે હું સફળ થઈશ.” મેં તેને મારા અનુભવોની વાત પણ કરી. બીજા અઠવાડિયાથી તેની દીકરી મેડલીન મારા વર્ગમાં જોડાઈ. એ પછી તો આસપાસની શેરીઓમાં કર્ણોપકર્ણ જાહેરાત થવાથી સારી શરૂઆત થઈ ગઈ. ઘરે વર્ગો ચલાવવાનું લાયસન્સ પણ મેળવી શકાયું અને ભારતીય પરિવારના બાળકો પણ જોડાવા લાગ્યા.

શાખ અને સંખ્યા વધતી જતી હતી એટલામાં અમારી બદલી બીજા શહેરમાં થઈ અને ફરી અજાણ્યા લોકો વચ્ચે એકડે એકથી શરૂઆત કરવાનો સંઘર્ષ શરૂ થયો. અમેરીકા આવ્યાને વીસ વર્ષનો ગાળો થઈ ગયો હતો અને પૈસાની જરૂરિયાત હવે ગૌણ બની ગઈ હતી એટલે શિક્ષણને અગ્રક્રમે મુકવાનું શક્ય બન્યું. સફળતા માટે આ બાબત ખુબ જરૂરી હતી વળી ‘વિદ્યાર્થીઓની સફળતા એ જ મારી સફળતા’ એ સૂત્ર મનમાં દ્રઢ થઈ ગયું હતું.

નવી જગ્યાના અજાણ્યા લોકો વચ્ચે તક મળે અને યોગ્ય લાગે ત્યાં મારા ગણિતના વર્ગ બાબત સંક્ષિપ્તમાં હું દ્રઢ આત્મવિશ્વાસ સાથે વાત કરતી. એક મહિનામાં જો પ્રગતિ ન જણાય તો રિફંડ આપવાની મારી નીતિ વિષે પણ વાત કરતી અને ગર્વ સાથે કહી શક્તી કે હજી સુધી કોઈએ રિફંડ  માંગ્યું નથી. રિફંડની શરત એ હતી કે ફરી તે મારા વર્ગમાં જોડાઈ શકે નહી. કામ વધવા લાગ્યુ તેથી હું ફક્ત માધ્યમિક અને ઉચ્ચ માધ્યમિક શાળાના વિદ્યાર્થીઓ જ લેતી. 

અમારા નવા ઘરના આગળના ભાગમાં ઓફિસ તથા ક્લાસરૂમ અને પાછળના ભાગમાં ઘર વચ્ચે પાર્ટીશન કરી વધુ પ્રોફેશનલ માળખું તૈયાર કર્યું. માર્કેટ એનાલીસીસ કરી ફીના દરમાં પણ યોગ્ય વધારો કર્યો. ખુબ સરસ રીતે ચાલતા આ વ્યવસાયને થોડા સમય માટે બંધ કરી દૌહિત્રના જન્મ સમયે મારે દીકરીને ત્યાં મદદ માટે જવું પડ્યું. મને વિશ્વાસ હતો કે ફરી ચાલુ કરવામાં હવે મુશ્કેલી નહી પડે પણ ફરી ચાલુ કરતાં જ નવી મુશ્કેલી ઊભી થઈ જેની કલ્પના પણ ન હતી. કોવીડ-૧૯ વાયરસને કારણે વિદ્યાર્થીઓને ઓનલાઈન શિક્ષણ અપાવા લાગ્યું. ઓનલાઈન ટીચીંગ વિષે મેં કદી વિચાર્યું પણ ન હતું. વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓની પૃચ્છાને કારણે હવે શીખવાનું જરૂરી લાગ્યુ. ઢળતી ઉંમરે ઘણી જહેનતને અંતે એ પણ શીખી અને ઓનલાઈન ગણિત શીખવવાનું ચાલુ કર્યું. હાઈસ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓને સ્ટાન્ડર્ડાઈઝ ટેસ્ટની તૈયારીમાં મદદ કરવી તે મુખ્ય લક્ષ! આ કારણે હવે ફલક પણ વિશાળ થયું.

આમ મારી પ્રતિબદ્ધતાને કારણે વિદ્યાર્થીઓને ગણિતના અઘરા લાગતા પાઠો હું શીખવી શકતી તેનો આનંદ તો છે જ પરંતુ આ સંઘર્ષને કારણે મને જે શીખવા મળ્યું તેનું મહત્વ પણ ઓછું નથી. વ્યવસાયિક મુશ્કેલીઓનો સામનો કરતા કરતા મારા સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસને પણ કેડી મળતી રહી

સ્વતંત્રતાની આ ભૂમિ પરના સ્વતંત્ર મિજાજી બાળકોના મન અહીંથી ત્યાં ઉડાઉડા થતા હોય ત્યારે ગણિતના દાખલાઓમાં તેમનું મન પરોવવું તે કેટલીકવાર લોઢાના ચણા ચાવવા બરાબર થઈ રહેતું. આ સાહસ શરૂ કર્યું તેના પહેલાં જ દિવસે પંદર વર્ષની એક અમેરીકન વિદ્યાર્થીનીએ  ભણવા બેસતાની સાથે જ ચોખ્ખું કહી દીધું કે, “હું ઠોઠ છું તે કબૂલ કરૂં છું અને મારે કંઈ શીખવું પણ નથી માટે કાલથી તારે આવવાની જરૂર નથી.” પળ બે પળ તો હું સ્તબ્ધ થઈ ગઈ છેલ્લા ત્રણ મહિનામાં હું તેની પાંચમી ટ્યૂટર હતી તે તો મને પછી ખબર પડી. કૌટુંબિક કારણોસર તે તેની માસીને ત્યાં રહેતી હતી. ધીરજ અને શાંતી જાળવી મેં જવાબ આપ્યો, “તું તારી આન્ટીને કહેજે તે મને ના પાડશે તો નહી આવું બાકી અત્યારે તો આપણે આ એક કલાકનો ઉપયોગ કરવાનો છે. ગણિતનું પુસ્તક છે તારી પાસે?”  તે કહે, “ના બધુ સ્કૂલે છે. મારી પાસે અહીં કંઈ નથી.” અમેરીકામાં આ વાત સામાન્ય છે તે મને ખબર હતી તેથી મેં મારી પાસે હતું તે પુસ્તક કાઢી તેને મોટેથી વાંચવા કહ્યું અને પછી મારા પ્રશ્નોના જવાબ લખવા નોટબુક અને પેન્સિલ આપ્યા. જવાબ વાંચી મેં કહ્યું, “તને તો ઘણું આવડે છે.” જો કે બધા સવાલ-જવાબ તેને મેં જે વંચાવ્યું હતું એમાંથી જ હતા. મહીનાને અંતે દાખલો ગણતી વખતે એને મુંઝાતી જોઈ હું કંઈ કહેવા જાઉં તો કહેવા લાગે,’’ ના…ના… મને મારી મેળે કરવા દે, જરૂર પડશે તો હું પૂછીશ.”  આખરે તે સારા માર્ક સાથે પાસ થઈ ગઈ અને પછી તેના ક્લાસની બીજી છોકરીએ પણ પાસ થવા માટે શોશ્યલ વર્કરને કહી ખાસ મારી પાસે શીખવાનો આગ્રહ રાખેલ. પહેલા દિવસે મેં દાખવેલી ધીરજની આ પ્રથમ વિદ્યાર્થીની પર જાદુઈ અસર થઈ હતી આથી તે મારી સાથે વિનયથી વર્તતી. તે દિવસે મેં તેની માસીને કોઈ ફરિયાદ વગર એટલું જ પૂછ્યું હતું કે મારે આવતીકાલે આવવાનું છે ને? તેણે હસીને એક મહીના સુધી નિયમિત આવવાનું મને કહ્યું હતું.

એક વખત એક વિદ્યાર્થી પહેલા જ દિવસે પુસ્તકનો ઘા કરી ઊભો થઈ ક્લાસરૂમમાં આંટા મારવા લાગ્યો. પળભર તો હું સ્તબ્ધ થઈ ગઈ, શું કરવું તે સમજાયું નહી. મૌન જ ઉત્તમ લાગ્યું. તેની મા કલાક પછી લેવા આવવાની હતી. થોડીવારમાં તે તેની મેળે જ શાંત થયો. સાથે લાવેલ પાણીની બોટલમાંથી પાણી પીને મને કહે, “સોરી, હું તારી પર ગુસ્સે નથી. મને નથી આવડતુ એટલે અકળાઈ જાઉં છું.”  મેં કહ્યું કે “તને આવડતું હોત તો તું અહીંયા હોત જ નહી ને? અને એટલે જ તો હું તને શીખવવા માંગું છું પણ શાંત રહીશ તો જ શીખી શકીશ ભલે વાર લાગે આપણે કંઈ ઉતાવળ નથી. તું હવે રોજ આવવાનો છે અને મને વિશ્વાસ છે કે ધીરે ધીરે તને હું બધું શીખવી શકીશ.”  એ પછી તેની અકળામણ અને મારી ધીરજ  ક્યારેક ટકરાયા કરતી પણ મારી ધીરજની જીત થતી. એક વર્ષ બાદ તેની મા એ એક ઈમેલમાં લખ્યું કે તેણે મને ‘ધ બેસ્ટ ટીચર’ કહી છે. સંધર્ષને અંતે સફળ થયાનો જે આત્મસંતોષ મળે છે તે અમૂલ્ય હોય છે.

એક ખૂબ જ હોંશિયાર વિદ્યાર્થીને મારે કંઈ જ શીખવવું પડે તેમ ન હતું એની જાણ મને એક અઠવાડિયામાં થઈ ગઈ. મેં પૂછ્યું, “તને તો બધું આવડે છે તો તું નાપાસ કેમ થયો?” જે રહસ્ય તેણે માબાપને નહોતું કહ્યું તે મને કહ્યું, “મારા મિત્રો મને બૂકવોર્મ કહી અલગ ગણે તે મને માન્ય નથી આથી દોસ્તી ખાતર હું ચાહીને ઓછા માર્ક લાવું છું.” તેના દાદા લેવા આવ્યા એટલે એમના પૈસા અને મારી આબરૂં બચાવવા મેં આ વાત કરી. તેઓ ખૂબ નવાઈ પામ્યા અને મારો આભાર માની ટ્યૂશન રદ કર્યું.

અમારા ફેમીલી ડોકટરની અમેરીકન પુત્રી, જાણીતી બેંક ઓફીસરનો પુત્ર. અજાણ્યા ખેડૂતની પુત્રી, મિત્રના મિત્ર એવા સૈનિકનો પુત્ર, ગુજરાતી, બંગાળી, તામિલી, પંજાબી આમ અલગ અલગ વર્ગ અને અલગ અલગ સંસ્કૃતિના બાળકો, કોઈના વંશજો રશિયાના તો કોઈના પેરૂદેશના, કોઈ ચીનથી સ્થળાંતર થયા હોય તો કોઈ પાકીસ્તાનથી……અહીંના કોઈ કાળા તો કોઈ ગોરા અમેરીકન વિદ્યાર્થીઓ……. અને તેમના વાલીઓ થકી વિશ્વનાગરિકતાના શ્રેષ્ઠ પાઠો જે મને શીખવા મળ્યા તે માટે આ વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓની હું આભારી છું.

આ વ્યવસાય થકી મારી દ્રષ્ટિ અને હ્રદય બંને વિશાળ થયાનો મને અહેસાસ થયો. લેવા કરતા આપવાનો આનંદ વિશેષ હોય છે તે સમજણ અનુભવે દ્રઢ થઈ.

હું ખાત્રીથી કહી શકું કે નિરાશાને કારણે હીનતા અનુભવતા વિદ્યાર્થીઓ માટે ગણિત  માનસિક  થેરેપીનું સાધન બની શકે. તામિલ શિલ્પશાસ્ત્રે ગણિતને કલાને દરજ્જો આપ્યો છે અને લખ્યું છે કે સંગીત દ્વારા ધ્વનિ, નૃત્ય દ્વારા શરીર, કવિતા દ્વારા શબ્દો, સ્થાપત્ય દ્વારા અંતરિક્ષ, શિલ્પ દ્વારા આકૃતિ અને ગણિત દ્વારા વિચારમાં અલૌકિક અનુભવ શક્ય છે.

વ્યવસાય અને કલા પરસ્પર જોડાઈને આત્મનિર્ભર થવામાં સહાયક થાય ત્યારે આનંદની અનુભૂતિ સહજ બને છે. આ આનંદ વિદ્યાર્થીઓ સાથે વહેંચી તેમને ગણિતમાં રસ લેતા કરવાની પ્રતિબદ્ધતા સદાય જળવાઈ રહેશે તે શ્રદ્ધા વ્યવસાયને ભક્તિ સાથે જોડવાની મને પ્રેરણા આપે છે અને ભક્તિ હમેંશા આપણને સંઘર્ષનો સામનો કરવાની શક્તિ આપે છે.     

નાની બહેન

બાળપણના  નિર્દોષ અને નિખાલસ વર્ષો દરમ્યાન જેની સાથે વધુમાં વધુ ઝગડા અને વધુમાં વધુ પ્રેમની લેવડદેવડ થઈ હોય તો તે સહોદર સાથે અને એમાં ય પ્રેમની મૂર્તિ સમી બહેન અનન્ય છે .

મને ચીડવવા મારા હાથમાંથી પુસ્તક લઈને એવી દોડી જાય જાણે હરણી! હું એને પકડી ન શકું તેથી ખૂબ હરખાય. મારૂં પુસ્તક પાછું ન આપે ત્યારે એને ચીડવવા હું એને ખિસકોલી કહું એટલે ગુસ્સામાં જીભ કાઢી અંગુઠો બતાવે ત્યારે એટલી વ્હાલી લાગે કે એનો પુસ્તક ઝૂંટ્યાનો ગુનો  માફ થઈ જાય અને મને હસતી જોઈ  ચોપડી મૂકીને પલકમાં તો અમારી આંબાવાડીમાં અલોપ થઈ જાય! સુંદર રંગબેરંગી કપડાંમાં શોભતી પતંગિયાની જેમ અહીંથી ત્યાં ઉડાઉડ !.  

અમારે ત્યાં મહેમાનોની અવરજવર બહુ રહેતી. વેકેશન દરમ્યાન ઘણીવાર વધારે મહેમાન હોય ત્યારે વાર્તા વાંચવાનું મૂકીને બાને રસોડામાં મદદ કરવી ફરજીયાત બનતી. બહેન નાની એટલે પીરસવાનું એને સોંપવામાં આવે ત્યારે એના મીઠાસભર્યા આગ્રહને કારણે એ થોડી જ પળોમાં મહેમાનોની પ્રસંશાને પાત્ર બનતી. મને પુસ્તકો વધુ પ્યારા અને એને ફૂલો ! સવારે ગુલાબના તાજા ફૂલો ફળીમાંથી ચૂંટી બાપુજીની ફૂલદાનીમાં મૂક્વા ખાસ વહેલી ઊઠે. મોડે સુધી પુસ્તક વાંચતી હું ધારૂં તો ય ઊઠી ન શકું અને તેની સાથેની શરતમાં હારી જાઉં.

બાપુજીનું  વ્હાલ લઈ જંગ જીતી ગઈ હોય તેમ બાને ગાઠે નહી. બાને મદદ કરવાનો એને હંમેશનો વાંધો સિવાય કે મહેમાનની સરભરા કરવાની હોય. એના વાળ ગૂંથવાનું બા મને કહે એટલે ઝગડો થયો જ સમજો. અમારા ઝગડાથી બા કંટાળે એટલે એને ઝંપીને ઘડી બેસવા માટે ખિજાય અને મને ચોપડા મૂકીને ઊભી થવા માટે ખિજાય.

અમારો બંને બહેનોનો વિરોધાભાસ અમને એકબીજાના પૂરક બનાવતો આથી બહારના કોઈ  શેરી મિત્રોની ની મજાલ નહી કે એને કે મને ચિડવી જાય. એ મારો ગુસ્સો સહન કરી શકે પણ મારી ઉદાસી નહી. મને ઉદાસ જુવે તો પળમાં હસાવીને મારા વાંચનમાં પણ રસ લે.

એને ગરબે ઘૂમતી જોઈ કોઈને પણ ઘડી થંભી જવાનું મન થાય એટલું જ નહી પાઠય પુસ્તકની કવિતાઓ પણ એને કંઠસ્થ હોય. રમતિયાળ ઘણી પણ પરિક્ષામાં પાસ થવા જેટલું તો રમતા રમતા એ ભણી લે.

શબ્દોની પસંદગીમાં એટલી હોંશિયાર કે એકવાર અમારા ઘરના મોટા ફળીયામાં શેરીના બાળકો રમવા એકઠા થયેલા અને શોર-બકોર વધી જવાથી  બાના આદેશથી મેં સૌને મોટેથી  “ચાલો, બધા બહાર  નીકળો’  એમ કહ્યું  તે તેને ગમ્યું નહી એટલે જરા છણકો કરી મને કહે, ” એમ કહે ને કે ચાલો, બધા બહાર રમો” પછી પોતે જ મીઠાસને સૌને કહ્યું અને ખડકી સુધી વળાવી આવી.  

એની હાજરજવાબી પણ મુગ્ધ થવાય તેવી ! મતભેદ ઘણા પણ મનભેદ નહી એવો  બહેન સાથેનો આ સંબંધ ફક્ત પ્રેમની જ નહી સમજણની ભૂમિકા પણ ફાળવે છે.

વાંસળી

“વાંસળી મૂક હવે એક બાજુ, ભણીશ નહી તો અમારી જેમ ખેતરમાં મજૂરી કરવી પડશે.” પિતાનો આ આદેશ પાળ્યા વગર નવ વર્ષના મિહિરનો છૂટકો ન હતો.

વાંસળી જ નહી સંગીતના બધા જ વાજીંત્રો મિહિરને  શિશુકાળથી ખૂબ જ પ્યારા પણ ગામડાં ગામમાં અન્ય વાજીંત્રોનો તો સ્પર્શ પણ દુર્લભ! ક્યારેક કોઈક ભજનમંડળી આવે ત્યારે જ જોવા સાંભળવા મળે! મંદિરની ઝાલર એનું દીલ ડોલાવી દે અને વાંસળી સાથે દોટ મૂકીને વાંસળીવાળાના ઓટલે બેસી એની વાંસળીના સૂર સાથે સૂર મીલાવવા એનું મન તલપાપડ થતું પણ અભ્યાસ મૂકીને જવાય જ નહી ને!

“આ મિહિરને તો અમારે ડોકટર બનાવવો છે “ પિતાનું આ સ્વપ્ન સાંભળીને એને પુરૂં કરવા એ મથ્યા કરતો અને વાંસળી પર ધૂળ ચઢ્યા કરતી. પછી તો વાંસળી, એની સાથેના બાળપણના સંભારણા, મિત્રોની મજાક, બાપાના ઠપકા અને શેરીની ધૂળ બધું દૂર થતું ગયું. પહેલાં પિતાના અને પછી પત્નીના સ્વપ્નો પૂરા કરવામાં સંગીત પ્રત્યેનો પ્રેમ હ્રદયમાં ઊંડે ધરબાઈ ગયો.  વર્ષોના વ્હેણમાં પૈસા ભેગા થતા ગયા અને જીંદગી ખર્ચાતી ગઈ.

પ્રતિષ્ઠીત ડોકટરની વ્યસ્ત જીંદગીમાં ભૂલાયેલ વાંસળીના સૂર દૂર નીકળી ચૂક્યા હતા. નાનકડા શહેરની મોટી શેરીના કાટખૂણે આવેલ નિદાનકેન્દ્રમાં એમનો વ્યવસાય ધમધોકાર ચાલતો હતો. એક દિવસ  બહાર નીકળીને રોજીંદા ક્રમ પ્રમાણે તેઓ કારમાં બેસવા જતા હતા ત્યાં સામેની દુકાન પાસે ઉભેલા નવ વર્ષના એક બાળક પર તેની નજર પડી. એના હાથમાં વાંસળી જોઈ પગ થંભી ગયા. બાળપણનો મિહિર જાણે એ તરફ જવા પ્રેરતો હતો. બાળક પાસે જઈને એણે ખૂબ પ્રેમથી પૂછ્યું, “આ વાંસળી મને આપીશ?”

બાળકે એના હાથમાં વાંસળી મૂકી અને મિહિર બદલામાં રૂપિયાની મોટી નોટ આપી પૂછ્યું, “ ચાલશે?” બાળકે હકારમાં માથું ધૂણાવ્યું.

પાછા વળીને કારમાં બેસતા પહેલાં જ વાંસળીને એમણે હોઠ પર મૂકી. જમણી બાજુથી આવતી એક કારનો એમને ધક્કો લાગ્યો અને ઓચિંતી બ્રેકની ચરચરાટી ભરી ચીસમાં વાંસળીના સૂર ડૂબી ગયા પણ એક જ ક્ષણ અને ડોક્ટર બચી ગયા. વાંસળીએ એમને જીવતદાન આપ્યું હતું ને!. રોમેરોમમાંથી નીતરતા આનંદ સાથે કારની સીટ પર બેસી ડ્રાઈવર ગાડી હંકારવાની સંજ્ઞા આપી મિહિરે વાંસળી વગાડવાનું ફરી શરૂ કર્યુ.